Το αποκαλούμενο σύνδρομο κατάρρευσης μελισσών (Colony Collapse Disorder) που χαρακτηρίζεται από τη μαζική ξαφνική απώλεια μελισσών δεν οφείλεται στην επίδραση ενός μόνο παράγοντα, αλλά στην αλληλεπίδραση παραγόντων, όπως τα γενετικώς τροποποιημένα φυτά, τα εντομοκτόνα κ.ά.
Νικόλαος Εμμανουήλ, Καθηγητής & Μαρία Μπουγά, Δρ. ΒιολόγοςΕργαστήριο Γεωργικής Ζωολογίας & Εντομολογίας – Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Η μέλισσα χρησιμοποιήθηκε από πολλούς παραδοσιακούς πολιτισμούς σαν σύμβολο αθανασίας (τη βλέπουμε σκαλισμένη στους τάφους), της εργατικότητας, της τάξης, της επαγρύπνησης (επειδή θεωρείται ότι δεν κοιμάται ποτέ), της αγνότητας (επειδή οι μέλισσες γεννιούνται και με παρθενογένεση) και της ψυχής (επειδή πετάει στον αέρα).
Η μέλισσα υπήρξε επίσημο έμβλημα του Ναπολέοντα στην περίοδο της αυτοκρατορίας του, αλλά και πιο πριν κοσμούσε το οικόσημο των Μελισσηνών, ενός ευγενούς βυζαντινού οίκου της Πελοποννήσου που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου.
Ο Βιργίλιος, στα Γεωργικά προσφέρει μια αλληγορία ιδανικής κοινωνίας εστιάζοντας το ποιητικό του μικροσκόπιο στο θαυμαστό κόσμο των μελισσών. Αποκαλώντας τις μέλισσες «Quirites» (το όνομα τον ρωμαίων πολιτών με παράλληλες στρατιωτικές συνδηλώσεις) αφήνει λίγες αμφιβολίες για το ότι η κοινωνία των μελισσών είναι η ιδανική ρωμαϊκή κοινωνία που οραματίζεται.
Εργατική, πειθαρχημένη, γενναία όταν το καλούν οι συνθήκες, παραγωγική, αναπαραγωγική και κατά συνέπεια αθάνατη.
Ο Βιργίλιος παρουσιάζει επίσης την κοινωνία των μελισσών παρόμοια με αυτή των θεών, ενάρετη και μακάρια. Αναπαράγοντας μια αρχαία παρανόηση, δεν ξεχνά να τονίσει ότι οι μέλισσες αναπαράγονται χωρίς σεξουαλική επαφή, γεγονός που τις θέτει υπεράνω πόθων και παθών. Ο μοναδικός έρωτας των μελισσών είναι ο έρωτας της απόκτησης αγαθών: «Cecropias innatus apes amor urget habendi munere quamquam suo», Γεωργικά 4: 175-176 («έμφυτος έρωτας κτήσης εγείρει τις αττικές μέλισσες, την κάθε μια για τη δική της επιβράβευση»).
Οι στίχοι αυτοί έχουν προσελκύσει λιγότερο ενδιαφέρον από όσο αξίζουν. Στην ιδανική κοινωνία των μελισσών, όπου η ατομικότητα θυσιάζεται στο βωμό του κοινωνικού αγαθού, ο Βιργίλιος τονίζει ότι το προσωπικό καθήκον, που στα Λατινικά είναι ίδιο με την προσωπική ανταμοιβή, είναι ένας έμφυτος έρωτας ιδιοτελούς κτήσης και απόκτησης.
Οι στίχοι αυτοί αντιπαρατίθενται στις λεγεώνες χωρίων ελλήνων και ρωμαίων ποιητών, οι οποίοι επανειλημμένα όρισαν τον πόθο για απόκτηση πλούτου, ως τη ρίζα κάθε δεινού που μαστίζει την ανθρωπότητα.
Ο πόθος αυτός είναι έμφυτος, λέει ο Βιργίλιος, και είναι αυτός που εξασφαλίζει την «par excellence» αρμονική κοινωνία των μελισσών.
Οι μέλισσες είναι φυσικά Αττικές, λόγω του περίφημου μελιού, αλλά μέσα σε αυτά τα συμφραζόμενα, ο Βιργίλιος (που δεν συνηθίζει να ξοδεύει λέξεις για να γεμίσει το στίχο) ανακαλεί την αθηναϊκή αυτοκρατορία, ένα καθεστώς που καθιέρωσε τη δημοκρατία μέσα από την ανάδειξη της ατομικότητας σε όλο της το μεγαλείο.
Η κοινωνία των μελισσών
Οι μέλισσες είναι ιδιαίτερα σημαντικές γιατί παίζουν σημαντικό ρόλο στην επικονίαση, τόσο των αυτοφυών, όσο και των καλλιεργούμενων φυτών, δηλαδή στην παραγωγή τροφής στον πλανήτη μας. Είναι χαρακτηριστικό ότι είναι από τα αρχαιότερα είδη του ζωικού βασιλείου.
Ο θαυμαστός αυτός κόσμος των μελισσών, πέρα από τα παράξενα φαινόμενα και τη χρησιμότητα του, μας δίνει το παράδειγμα ενός τέλειου σε οργάνωση συστήματος κατανομής έργων, ενός μοντέλου ιδανικής κοινωνίας από την οποία έχουμε να μάθουμε πολλά
Κάθε μέλισσα, ανάλογα με την ηλικία της, έχει και μία συγκεκριμένη εργασία:τις πρώτες μέρες της ζωής της παράγει το βασιλικό πολτό. Αργότερα αναλαμβάνει να φτιάχνει κηρήθρες, ύστερα γίνεται καθαρίστρια της κυψέλης ή φρουρός στην είσοδο και τέλος αναλαμβάνει δουλειές έξω από την κυψέλη όπως το να μεταφέρει γύρη, νερό ή νέκταρ.
Η έννοια της επιβίωσης και της προσαρμογής στο περιβάλλον αφορά την ομάδα και όχι το άτομο. Δεν έχει καμία σημασία να χαθούν άτομα όταν η κοινωνία τους επιβιώσει.
Η πρόσφατη χαρτογράφηση του γονιδιώματος της μέλισσας, έδειξε και τα γονίδια της κοινωνικής της συμπεριφοράς. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο τρόπος επικοινωνίας μέσα από το «χορό» τους. Έρευνες έδειξαν ότι οι ασιατικές και ευρωπαϊκές μέλισσες μπορούν να μάθουν η μία τον χορό της άλλης.
Η κατάρρευση των μελισσιών
Το φαινόμενο μαζικής εξαφάνισης μελισσών, το αποκαλούμενο σύνδρομο κατάρρευσης μελισσών (ή αποικιών) (Colony Collapse Disorder) που εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις Η.Π.Α. το φθινόπωρο του 2006, είχε ονομαστεί στην αρχή Ασθένεια της Βαθμιαίας Πτώσης (Fall Dwindle Disease) και χαρακτηριζόταν από τη μαζική ξαφνική απώλεια μελισσών. Το φαινόμενο αυτό αργότερα πήρε την ονομασία σύνδρομο κατάρρευσης μελισσών (ή αποικιών) (C.C.D.). Οι πρώτες καταγραφές έδειξαν ότι οι μελισσοκόμοι οι οποίοι ανέφεραν το φαινόμενο, μετακινούσαν τα μελίσσια τους από τη μία περιοχή στην άλλη, γεγονός που συνέβαλε ενδεχομένως στην προσβολή των μελισσιών από νέους παθογόνους οργανισμούς σε συνδυασμό με την προσπάθεια των μελισσών να προσαρμόζονται σε καινούργιο για αυτές περιβάλλον.
Οι πιθανές αιτίες της κατάρρευσης
Πρόσφατες έρευνες Αμερικανών ερευνητών που δημοσιεύτηκαν στο διεθνούς κύρους επιστημονικό περιοδικό «Science», το Σεπτέμβριο του 2007, έδειξαν ότι ενδεχομένως οι μαζικές απώλειες μελισσιών συσχετίζονται με την προσβολή από έναν ιό, ο οποίος ονομάζεται Ισραηλιτικός Ιός της Οξείας Παράλυσης (Israeli Acute Paralysis Virus).
Όμως δεν είναι μόνον οι παθογόνοι οργανισμοί που επηρεάζουν αρνητικά τις μέλισσες. Άλλος παράγοντας, ο οποίος ενδεχομένως έχει αρνητική επίδραση είναι τα γενετικώς τροποποιημένα φυτά. Η ποικιλία που κυρίως καλλιεργείται, είναι η ποικιλία καλαμποκιού Bt. Η ποικιλία αυτή του καλαμποκιού περιέχει γενετικό υλικό από το βακτήριο Bacillus thuringiensis, το οποίο παράγει τοξίνες, οι οποίες δρουν ως εντομοκτόνα. Η γενετική τροποποίηση προκαλεί απρόβλεπτες αλλαγές στο γονότυπο και το μεταβολισμό των φυτών. Η τοξίνη που παράγει η ποικιλία καλαμποκιού Bt γίνεται μόνιμο συστατικό της διατροφής της μέλισσας. Έρευνες έχουν δείξει πιθανή αρνητική επίδραση στις μέλισσες, οι οποίες αποπροσανατολίζονται ακόμη και όταν παύουν να τρέφονται με την τοξίνη.
Μία άλλη αρνητική παράμετρος, είναι η χρήση εντομοκτόνων. Λαμβάνοντας υπόψη ότι μία ενήλικη εργάτρια μέλισσα καταναλώνει περίπου 60mg γύρης τις 10 πρώτες ημέρες της ζωής της, αντιλαμβανόμαστε ότι εάν η γύρη είναι μολυσμένη, οι μέλισσες κινδυνεύουν. Εντομοκτόνα με ψεκασμό έχουν άμεση επίδραση στις μέλισσες ή όταν οι μέλισσες μεταφέρουν γύρη από φυτά τα οποία έχουν ψεκαστεί.
Εκτός από τους παραπάνω παράγοντες, τομείς ανοιχτοί για το αν και σε τι βαθμό επιδρούν αρνητικά, είναι τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία και η ατμοσφαιρική ρύπανση.
Η εργασία κάθε μέλισσας καθορίζεται από την αλληλεπίδραση του γενετικού υλικού και του περιβάλλοντος.
Σήμερα το κέντρο βάρους των ερευνών είναι η διερεύνηση των αλληλεπιδράσεων όλων αυτών των παραγόντων, διότι μάλλον τα έντονα φαινόμενα που σχετίζονται με τις απώλειες μελισσιών δεν οφείλονται απλά στην επίδραση ενός μόνο παράγοντα.
Παράδειγμα κοινωνικής κατάρρευσης
Η κοινωνία των μελισσών προσπαθεί να επιβιώσει σε ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες, ενός περιβάλλοντος που ακολουθεί φθίνουσα πορεία και οδηγείται στην κατάρρευση: είδη οργανισμών εξαφανίζονται, η ρύπανση αέρα, νερού και εδάφους έχει πλέον πολλαπλή προέλευση, οι πηγές ενέργειας και τροφίμων αρχίζουν να εξαντλούνται. Η κατάρρευση, με μαζικές απώλειες, της άριστα οργανωμένης κοινωνίας των μελισσών μήπως δείχνει ότι η κοινωνία αυτή έφτασε στα όρια αντοχής της; Μήπως, γενικότερα, οι κοινωνίες έχουν ανελαστικά όρια; Πρέπει σοβαρά να προβληματιστούμε και να προσέχουμε περισσότερο τις εκκλήσεις, όπως αυτή για τη διατήρηση των μελισσών:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου